Теори материалӗсем
Союзсем
Предложенин пĕр йышши членĕсене, хутсăр тата хутлă предложенин уйрăм пайĕсене пер-пĕринпе çыхăнтаракан пулăшу сăмахне союз теççĕ. Союзсен лексика пĕлтерĕшĕ çук, вĕсем хăйсем тĕллĕн çÿремеççĕ, предложени членĕ пулмаççĕ. Морфологи тытăмĕ тĕлĕшĕнчен союзсем икĕ ушкăна уйрăлаççĕ: хутсăррисем (тата, анчах, çапах, тесе, тесен) тата хутлисем (мĕншен тесен, ма тесен, пулсан та). Чăваш чĕлхинче икĕ хут калакан (пĕр-пĕр, ни-ни) союзсемпе мăшар союзсем те (пĕрре-тепре) пур. Чăваш чĕлхинчи союзсенчен чылайăшĕ тĕрлĕ пуплев пайĕнчен пулса кайнă: а) хисеп ячĕсенчен: пĕр-пĕр, пĕрре-тепре; ă) местоименисенчен: çапах, çавах; б) глаголсенчен: тесе, тесен, мĕншĕн тесен, пулсан, пулсан та, пулин те; в) наречисенчен: анчах, тата. Союзсем хушшинче вырăс чĕлхинчен йышăннă сăмахсем те пур: атту, ешĕл, хуть (хăть), ни-ни. Функцийĕ тĕлĕшĕнчен союзсем икĕ ушкăна уйрăлаççĕ: а) сыпăнуллă союзсем (тата, анчах, та-те); ă) пăхăнуллă союзсем (пулсан та, пулин те, енчен, тесе, тесен, мĕншĕн тесен). Сыпăнуллă союзсем пĕр йышши членсене тата хутлă предложение кĕрекен пĕр-пĕрне пăхăнман предложенисене çыхăнтараççĕ. Тĕслĕх: Пилеш хитре, анчах йÿçĕ. Ман тÿрех Лисук патнелле чупмаллаччĕ, анчах унталла кайма май пулмарĕ-çке. Хисеп ячĕн пайĕсем пĕр-пĕринпе сыпăнуллă çыхăнура тăнă чухне та(те) сăмах союз пулать. Тĕслĕх: Иоаким Максимов-Кошкинский пин те тăхăр çĕр çирĕм улттăмĕш çулта "Чăвашкино" кикностуди йĕркеленĕ. Асра тыт! |
Пăхăнуллă союз хыç сăмахран глаголăн сăпатлă форми хыççăн тăма пултарнипе уйрăлса тăрать.
