Теори материалӗсем
Япала ячĕсен камăнлăх форми
Чăваш чĕлхинче япала пĕрре е нумай пулнине тата çав япала миçе çыннăн пулнине пĕр сăмахпах кăтартма пулать. Япала камăннине кăтартма ун ячĕ çумне сăпат аффиксĕсем хушаççĕ. Пурĕ виçĕ сăпат. Кашни сăпатăн хăйĕн аффиксĕ пур: 1 с. – ăм (-ĕм, -м) (кăранташ-ăм, кĕнеке-м); 2 с. – -у(-ÿ) (кăранташ-у, кĕнек-ÿ); 3 с. – -ĕ (-и) (кăранташ-ĕ, кĕнек-и). Япала пĕр çыннăн та, темиçе çыннăн та пулма пултарать. Çавăнпа япалан хуçине те икĕ хисепре кăтартма пулать. Пĕрреллĕ хисепе аффикссăрах палăртаççĕ, сăпатăн нумайлă хисепне -ăр(-ĕр) аффикс хушса кăтартатпăр. 1-мĕш сăпатра нумайлă хисеп аффиксĕ -ăр(-ĕр) сăпат аффиксĕ ăм (-ĕм, -м) çумне хушăнать (кĕнеке-м-ĕр). 2-мĕш сăпатра чух нумайлă хисеп аффиксĕ умĕн сăпат аффиксĕ тухса ÿкет (кĕнек-V-ĕр). 3-мĕш сăпатра сăпат аффиксĕ пур, нумайлă хисеп аффиксĕ çук (кĕнек-и-V). Япала ячĕн 3-мĕш сăпачĕ пĕрреллĕ е нумайлă хисеприне уйрăм илнĕ сăмах тăрăх пĕлме май çук, ун сăпатне çав япала ятне ăнлантаракан сăмах тăрăх çеç пĕлме пулать: унăн кĕнеки (сăпачĕ пĕрреллĕ хисепре) – ачасен кĕнеки (сăпачĕ нумайлă хисепре). Камăнлăх форминче сăпатăн хисепне çеç мар, япала ячĕн хисепне те кăтартма пулать. Япала пĕрре çеç пулнине аффикссăрах кăтартаççĕ. Япали нумай пулсан -сем аффикс хушмалла: сăввăмсем, сăввусем, сăввисем; сăввăмăрсем, сăввăрсем, сăввисем. Хальхи чăваш чĕлхинче япала ячĕсен камăнлăх формипе сайрарах усă кураççĕ. Ăна ытларах тăванлăх сăмахĕсенче тĕл пулатпăр. Тăванлăх сăмахĕсен 1-мĕш сăпат формипе япала камăннине кăтартас тĕллевпе çеç мар, çав тери сума сунине е йăлăнса ыйтнине пĕлтерме те усă кураççĕ. |
3-мĕш сăпат аффиксне йышăнса пулнă камăнлăх форми япалан хуçине çеç мар, икĕ япала хушшинчи çыхăнăва та кăтартать: упа ташши (упа пек ташланă ташă), çăнăх миххи (çăнăх тытмалли михĕ).